ضمانت اجرای نقض تعهدات قراردادی به زیان اشخاص ثالث

الف- تبیین موضوع و مسأله تحقیق در عرصه¬ی زندگی اجتماعی تعهدات قراردادی دارای اهمیت ویژه است. گاهی تعهدات مزبور توسط متعهد نقض می گردد. به طور معمول نقض تعهدات قراردادی موجب خسارت به متعهدله می شود. اما زیان احتمالی ناشی از نقض تعهد، همیشه فقط به متعهدله قرارداد تحمیل نمی شود بلکه ممکن است به اشخاص ثالثی که در انعقاد قرارداد هیچ دخالتی نداشته¬اند، نیز خسارت وارد گردد. طبیعی است متعهدله قرارداد از امکانات حقوقی گسترده¬ای برای جلوگیری از ورود خسارت به خویش و نیز جبران خسارت¬های خود برخوردار است. وی از سویی می¬تواند متعهد را الزام به اجرای تعهدات قرادادی نماید و از سوی دیگر در صورت نقض تعهدات قراردادی و ورود خسارت، می¬تواند جبران خسارت¬های خویش را مطالبه نماید. اما اشخاص ثالث زیان¬دیده از عدم اجرای قرارداد چه حقی دارند؟ با وجود اصل نسبی بودن قراردادها آیا اشخاص ثالث زیان¬دیده می توانند به ضمانت اجرایی متوسل شوند؟ این پژوهش در صدد بررسی این موضوع است که در صورت نقض تعهدات قراردادی توسط یکی از طرفین در فرضی که نقض تعهد به حال ثالث زیان¬بار است، آیا ثالث برای احتراز از زیان و جبران خسارت می¬تواند به ضمانت اجرایی متوسل گردد یا خیر؟ البته از آن¬جایی که مسأله¬ی زیان وارد به مصرف¬کنندگان کالا و خدمات، دارای ویژگی¬های خاص بوده و مستلزم تحقیقی مستقل می¬باشد، از قلمرو پژوهش حاضر خارج است. ب- ضرورت و اهمیت همان¬طور که گفته شد ممکن است در اثر نقض قرارداد به اشخاص ثالث زیان وارد گردد. در قانون مدنی در رابطه با نقض قرارداد و ورود زیان به متعهدله مواد مختلفی مقرر گردیده است. البته در رابطه با زیان¬های وارد شده به اشخاص ثالث در اثر نقض قرارداد موادی نگارش نیافته است. حال آن¬که پس از اندکی اندیشه، می¬توان موارد مختلفی از نقض قرارداد و ورود زیان به اشخاص ثالث را یافت. اما رد پایی از مسوولیت متعهد قراردادی در برابر زیان¬های وارد شده به اشخاص ثالث را می¬توان از بعضی از مواد قانونی دریافت نمود. بنابراین شایسته است که مسأله در پژوهشی مستقل بررسی گردد، تا امکان ارائه پیشنهادهای موثر برای حمایت از اشخاص ثالث فراهم آید. ج- پیشینه تحقیق در خصوص نقض قرارداد به زیان اشخاص ثالث در مواردی که در قرارداد تعهدی به نفع ثالث گنجانده شده باشد و نقض گردد، ضمن این¬که در کتب حقوق مدنی مربوط به قواعد عمومی قراردادها مطالبی به چشم می¬خورد، مقالات و پایان¬نامه¬ها¬یی نیز نگارش یافته است. در این میان می¬توان از تعهد به نفع شخص ثالث، «تحلیلی بر قسمت اخیر ماده 196 قانون مدنی» (کشاورزی، 1377) و اصل نسبی بودن آثار قراردادها و تعهد به نفع شخص ثالث در حقوق موضوعه ایران (سوکی، 1388) به عنوان مهمترین مقالات و از تعهد به نفع شخص ثالث (محمدی، 1384) و ماهیت حقوقی تعهد به نفع شخص ثالث (ساعی، 1374) به عنوان مهمترین پایان¬نامه¬ها نام برد. این قسمت از پژوهش حاضر، با توجه به سوابق موجود، مورد بررسی قرار گرفته و سعی در تقویت ادبیات حقوقی در این زمینه گردیده است. اما گاهی تعهدی که نقض گردیده و به اشخاص ثالث زیان وارد می کند، از نوع تعهد به نفع ثالث نیست. در رابطه با حقوق این اشخاص، که از چه ضمانت اجرایی در برابر متعهد نقض¬کننده¬ی قرارداد برخوردارند، جز به صورت بسیار اندک در کتاب های حقوقی از جمله کتاب حقوق مدنی، آثار قراردادها و تعهدات (شهیدی، 1386) و کتاب قابلیت استناد قرارداد، در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه و مصر (اسدی، 1390) به آن پرداخته نشده است. بنابراین با توجه به این¬که موضوع مورد بررسی تنها در برخی از کتاب های حقوقی مدنی و آن هم به صورت مختصر بررسی شده است این پژوهش در صدد بررسی جامع¬تر موضوع و ایجاد ادبیات حقوقی مناسب در این زمینه بوده است تا زوایای مبهم آن قدری روشن گردد. د- سوالات تحقیق 1- اگر نقض تعهدات قراردادی توسط متعهد موجب زیان اشخاص ثالث گردد، آیا اشخاص مزبور می¬توانند برای احتراز از ورود خسارت، الزام به اجرای تعهد را از متعهد مطالبه نمایند؟ 2- در صورتی که نقض تعهد قراردادی، موجب خسارتی به اشخاص ثالث گردد، آیا ایشان می¬توانند مطالبه خسارت نمایند؟ 3- در صورت امکان مطالبه¬ی خسارت، اشخاص ثالث از چه مبانی مسوولیت مدنی می¬توانند استفاده نمایند؟ ه- فرضیه¬های تحقیق 1- در مواردی که تنها راه جلوگیری از ورود زیان به اشخاص ثالث، اجرای قرارداد باشد می¬توان متعهد نقض¬کننده-ی قرارداد را به اجرای قرارداد الزام نمود. 2- ثالث زیان¬دیده می¬تواند مطالبه¬ی خسارت نماید چرا که وارد نمودن زیان به دیگران ممنوع بوده و هر شخصی بر اساس عقل و منطق حق دارد در مقابل اقداماتی که موجب زیان وی می¬گردد، مقابله نماید و مطالبه¬ی خسارت کند. 3- شخص ثالث بر حسب مورد و در صورت وجود شرایط می¬تواند از مبانی و موجبات مختلف مسوولیت مدنی همچون تسبیب و غرور استفاده نماید. و- نوع و روش تحقیق نوع تحقیق، بنیادین بوده و روش استفاده شده در این تحقیق، روش توصیفی تحلیلی می¬باشد. در واقع ابتدا از روش کتابخانه¬ای و با استفاده از ابزار فیش¬برداری به گردآوری اطلاعات پرداخته شده است. سپس بر اساس منطق حقوقی به تحلیل داده¬ها پرداخته شده است. ز- ساختار تحقیق از آن¬جایی که نقض تعهد ممکن است در قالب انعقاد عمل حقوقی یا ارتکاب فعل مادی یا ترک فعل صورت پذیرد، شایسته است از سویی به بررسی ضمانت اجرای نقض تعهد به وسیله¬ی عمل حقوقی که منجر به زیان اشخاص ثالث گردیده پرداخته شود (فصل نخست) و از سوی دیگر ضمانت اجرای نقض تعهد به وسیله¬ی عمل مادی یا ترک فعل مورد بررسی قرار گیرد (فصل دوم). به علاوه در تقسیم مطالب هر یک از فصول این نکته مد نظر بوده است که گاهی تعهدی که نقض می¬گردد، تعهدی است که به نفع ثالث در قراردادها درج گردیده است و گاهی تعهدی که نقض گردیده از نوع تعهد به نفع ثالث نمی¬باشد. به همین جهت فصل نخست به دو مبحث، تحت عناوین (ضمانت اجرای نقض تعهد به نفع شخص ثالث) مبحث نخست و (ضمانت اجرای نقض تعهد در غیر تعهد به نفع شخص ثالث) مبحث دوم تقسیم گردید. تقسیم مطالب در فصل دوم نیز به همین ترتیب می¬باشد.